W rodzinie zastępczej umieszcza się dzieci całkowicie lub częściowo pozbawione opieki rodzicielskiej, które jednak z powodu przeszkód natury prawnej (rodzice nie zostali pozbawieni władzy rodzicielskiej) lub wieku (dzieci starsze) nie mogą być adoptowane. Wyjątek stanowią tu dzieci do lat 2 oczekujące na przysposobienie. Jeżeli dziecko ukończyło 13 lat to umieszczenie go w rodzinie zastępczej zależne jest od wyrażenia przez nie zgody.
W przypadku dzieci młodszych powinna być wzięta pod uwagę ich opinia. W rodzinach zastępczych mogą być umieszczane dzieci odbie­gające od psychicznej i fizycznej normy. [1] Za najistotniejszy aspekt oddziaływania zastępczego środowiska rodzinnego uznaje się jego rolę
w stymulacji rozwoju dziecka. Otaczając dziecko miłością rodzice zastępczy zaspokajają jego potrzebę poczucia bezpieczeństwa i akceptacji, dlatego też ta forma opieki uznawana jest za najbardziej wartościową.

Najczęściej do rodzin zastępczych trafiają dzieci niepełnosprawne intelektualnie
w stopniu lekkim stanowiące najliczniejszą grupę w populacji upośledzonych umysłowo.

Rozpoznanie upośledzenia umysłowego w stopniu lekkim stwarza często poważne trudności. Wynikają one między innymi z podobnych objawów występujących w zachowaniu i funkcjonowaniu dziecka zaniedbanego i upośledzonego umysłowo. Należy bowiem pamiętać, iż warunki środowiskowe, w których dziecko się wychowuje, mogą wpływać niekorzystnie na jego rozwój ogólny.[2]

Dzieci niepełnosprawne intelektualne w stopniu lekkim charakteryzuje przede wszystkim upośledzona zdolność myślenia abstrakcyjnego oraz nieudolność syntetycznego ujmowania zdobytych wiadomości i wiązania ich w logicz­ne całości, a stąd wypływa ubóstwo wnioskowania i sądów.[3] Myślenie dziecka niepełnosprawnego intelektualnie zawsze związane jest z kon­kretnymi sytuacjami, dostępnymi we własnym doświadczeniu. Ich trudności
w uczeniu się spowodowane są także różnorodnymi fragmentarycznymi deficytami rozwojowymi i do­datkowymi zaburzeniami procesów psychicznych. Ograniczona zdolność myślenia pojęciowego omawianej kategorii dzieci wywiera niekorzystny wpływ na poziom ich percepcji. Spostrzeżenie przebiega wolniej i ma węższy zakres w stosunku do osiągnięć dzieci pełnosprawnych. Również procesy pamięciowe ujawniają zaburzenia (ograniczenie pojemności pamięci), dotyczy to także uwagi (mała podzielność). W czynności zapamięty­wania dzieci te wymagają więcej powtórzeń z urozmaiconym materiałem poglądowym.

Dzieci upośledzone umysłowo w stopniu lekkim cechuje zwolnione tempo pracy, brak samodzielności, pomysłowości i przemyślanego planu działania, wymagają nadzoru, gdyż
z chwilą występowania trudności za­łamują się i mogą łatwo pozostawić pracę nieskończoną.[4] Potrzebują częstego wzmacniania poprzez zachętę, pochwałę oraz odpowiedniego rozłożenia materiału nauczania w czasie. J. Kostrzewski charakteryzując osoby lekko upośledzone umy­słowo, podkreśla niedorozwój ich uczuć wyższych, mniejszą wrażliwość i powinność moralną. Częściej także daje się zaobserwować w ich reakcjach niestałość emocjonalną, impulsywność, agresywność, niepokój, niedomo­gi w zakresie kontroli oraz niestabilną
i nieadekwatną samoocenę. Osoby te cechuje również mniejsza odpowiedzialność i mniejsze uspołecznienie.[5] Tak więc dzieci lekko upośledzone umysłowo mają ograniczone możliwości wejścia w życie społeczne. Związane jest to z utrudnioną orientacją w złożonych sytuacjach, trudnościami zastosowania w nich zdobytych wiadomości, upośledzenie twórczości, przedsiębiorczości, inicjatywy i sprawności ruchowych. Utrudnienia dotyczą głębszego porozumiewania się z otoczeniem wskutek zubożenia słownictwa, a także w niektórych przypadkach, nieprawidłowości rozwojowych mowy. Charakteryzuje ich sugestywność, podatność do naśladowania i podporządkowania się silniejszym wpływom (osłabiony krytycyzm). Jednakże dzieci określane jako upośledzone mogą ujawniać właściwość, która ma ogromne znaczenie zarówno dla współżycia społecznego, jak i psychicznego rozwoju jednostki, mianowicie wrażliwość na ludzi (wrażliwość interpersonalną). Stwarza ona szansę uczenia się od ludzi wszystkiego, co w życiu jest potrzebne. Jeśli tych umiejętności dzieciom brakuje, można domniemywać, że ich kontakty z ludźmi były mało wartościowe.

Do podstawowych przyczyn separowania dziecka od środowiska rodziny biologicznej jest występujący w jej strukturach alkoholizm rodziców. Irena Jundziłł podkreśla, iż „rodzina alkoholowa jest rodziną dysfunkcyjną”.[6] Podstawową funkcją rodziny jest zapewnienie bezpieczeństwa i wsparcia swoim członkom poprzez budowanie stabilności emocjonalnej
i materialnej. Rodzina alkoholowa tego nie zapewnia, głównie ze względu na nieprzewidywalne i nie liczące się zachowanie jednej osoby. Pozostali członkowie rodziny żyją w sytuacji przewlekłego stresu i za przystosowanie się do niej płacą zaburzeniami emocjonalnymi, zaburzeniami zachowania i kłopotami zdrowotnymi.[7] Często jeszcze przed urodzeniem dzieci rodziców, a szczególnie matek nadużywających alkoholu narażone są na uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego, co przejawia się zaburzeniami nazwanymi Alkoholowym Zespołem Płodowym – FAS. Znaczna część tych dzieci, w późniejszym okresie, zostaje umieszczana w rodzinach zastępczych. Termin Alkoholowy Zespół Płodowy został użyty po raz pierwszy w roku 1973 przez amerykańskich naukowców K.L. Jonesa
i D.W. Smitha. Nazwą tą określono zespół nieprawidłowości stwierdzanych u niektórych dzieci matek alkoholiczek. Popularnie na określenie tego syndromu stosuje się skrót FAS pochodzący od pierwszych liter nazwy Fetal Alcohol Syndrome. Dzieci z tym syndromem charakteryzują się zazwyczaj niską wagą urodzeniową, zaś w późniejszym okresie cechuje je opóźnione tempo rozwoju fizycznego. Uszkodzenie ośrodkowego układu nerwowego objawia się drażliwością, nadpobudliwością oraz opóźnieniem rozwoju umysłowego. Dzieci z FAS nigdy w pełni nie uwalniają się od objawów tego zespołu, mogą jednak wykazywać znaczną poprawę w zakresie funkcji motorycznych, zdolności koncentracji uwagi, nawiązywania kontaktów z rówieśnikami, radzenia sobie ze złością, lękiem a także w zakresie zdolności intelektualnych oraz umiejętności porozumiewania się. Jednakże wymienione wady wrodzone ograniczają zdolności uczenia się tych dzieci w okresie szkolnym.[8] Rodzice zastępczy muszą mieć świadomość, iż dzieci alkoholików doświadczają w domu rodzinnym wielu silnych stresów i napięć, często tłumią złość i żal, co w konsekwencji prowadzi do różnego rodzaju problemów zdrowotnych. Skarżą się na bóle głowy, cierpią na bezsenność, osłabienie oraz miewają problemy z odżywianiem. Nie ulega żadnej wątpliwości fakt, iż atmosfera w rodzinie alkoholowej ma niewątpliwe negatywny wpływ na rozwój społeczny dziecka i jego późniejsze zachowania w asocjacji ze środowiskiem społecznym.[9]

Kolejnym najczęściej występującym u dzieci umieszczanych w rodzinach zastępczych zaburzeniem pochodzenia mózgowego jest Attention Deficit Hyperactivity Disorder, zwany zespołem nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi często nazywany także zespołem hiperkinetycznym lub zespołem nadpobudliwości psycho-ruchowej.[10]  Zdarza się często, że ADHD rozpoznawany jest u wielu dzieci z FAS.  Na objawy zespołu nadpobudliwości psychoruchowej składają się trzy podstawowe grupy symptomów, a mianowicie:

– impulsywność, która przejawia się przede wszystkim w nieprzewidywaniu przez dziecko konsekwencji własnych działań, które dotyczy prawie wszystkiego, co robi dziecko nadpobudliwe. Rezultatem tego bywa trudne do zaakceptowania zachowanie np. częste wtrącanie się do rozmowy; wbieganie do pokoju, w którym pracują rodzice, mimo wielokrotnego upominania; przypadkowe, nieumyślne niszczenie przedmiotów; brak umiejętności zaplanowania swoich działań.[11] Innym ważnym problemem związanym
z nieprzewidywaniem konsekwencji swojego działania, jest fakt, iż dziecko z ADHD łatwo ulega namowom kolegów i jest wyjątkowo sugestywne, dlatego często robi „psikusy” stając się następnie „kozłem ofiarnym”. Dzieci nadpobudliwe mają kłopoty nie tylko
z przewidywaniem następstw swojego postępowania, ale także z zaplanowaniem swojej pracy.;

– nadruchliwość, mówi się o niej wtedy, gdy dziecko cechuje nadmierna, niczym nie uzasadniona aktywność ruchowa, w porównaniu z innymi dziećmi w jego wieku lub dziećmi na tym samym poziomie rozwoju. Dziecko nadpobudliwe często chodzi po klasie, wspina się na meble, biega po domu, a jego energia wydaje się niespożyta. Najtrudniejszym do zaakceptowania przez otoczenie jest fakt, iż z powodu nadmiernej impulsywności dziecko nadpobudliwe psychoruchowo zwykle nie przewiduje konsekwencji swojego postępowania, biegając potrąca kolegów czy przedmioty, wbiega na ulicę itp.; [12]

– zaburzenia uwagi stanowią trzecią, zasadniczą grupą objawów ADHD. Dotyczą one zarówno skierowania uwagi (np. rozpoczęcia słuchania), jak i jej utrzymania (np, ciągłego słuchania). Dzieci nadpobudliwe mają problemy z: zastosowaniem się do kolejnych instrukcji; skupieniem się na jednej czynności (często z jednej czynności przechodzą do drugiej nie kończąc poprzedniej); wykonywaniem do końca zadań zleconych przez dorosłych; odrabianiem lekcji lub czytaniem zadanego tekstu (nadmierne roztargnienie w czasie nauki); słuchaniem tego, co się do niego mówi; pamiętaniem o zabraniu wszystkich rzeczy niezbędnych do wykonania różnych czynności, takich jak przybory szkolne, książki, zabawki lub narzędzia; z zapamiętaniem tego, co było zadane; z zapisywaniem wszystkiego, co było na lekcjach. Dziecko z ADHD, nie mając wykształconej dostatecznie wybiórczości uwagi skupia się na przypadkowym bodźcu – zazwyczaj nowym lub też najbliższym czy najsilniejszym, z tej przyczyny równie dobrze może odrabiać lekcje, jak bawić się cyrklem czy przyglądać się za oknem jak przejeżdżają samochody. Jest to objaw, a więc rzecz niezależna od dziecka. Inną cechą dzieci z zaburzeniami koncentracji jest nieumiejętność skupienia uwagi na jednym źródle bodźców, co przejawia się niejednokrotnie w angażowaniu się dziecka w bezproduktywne czynności np. stukanie palcami czy ołówkiem o blat biurka.[13]

Podjęcie trudu wychowania dziecka niepełnosprawnego intelektualnie, nadpobudliwego psychoruchowo czy też przejawiającego jakiekolwiek dysfunkcje rozwojowe wymaga ogromnego nakładu pracy rodziców zastępczych, w której to pracy muszą oni być wspierani przez zespół specjalistów. Niestety nie wystarczy jedynie ogromne serce i miłość do dziecka, potrzebna jest tu także rzetelna wiedza dotycząca przyczyn i aktualnego stanu dziecka, a także skrupulatne przygotowanie do radzenia sobie z długotrwałym stresem
i codziennymi zmaganiami.[14] Najważniejszym zadaniem stojącym przed rodzicami zastępczymi jest stworzenie warunków do udzielenia kompleksowej pomocy dziecku, otoczenie go  pełną akceptacji, rozumną miłością oraz zapewnienie poczucia bezpieczeństwa.

Opracowała

Mgr Martyna Witkowska

[1] S. Badora, Rodziny zastępcze, [W:] Formy opieki, wychowania i wsparcia w zreformowanym systemie

    pomocy społecznej, J. Brągiel, S. Badora (red.), Wyd. Uniwersytetu Opolskiego, Opole 2005, s. 274.

[2] I. Czajkowska, K. Herda, Zajęcia korekcyjno-kompensacyjne w szkole, WSiP, Warszawa 1998, s. 30.

[3] J. Wyczesany, Pedagogika upośledzonych…, op. cit., s. 29.

[4] Ibidem, s. 31.

[5] Za: J. Wyczesany, Pedagogika osób z lekkim upośledzeniem umysłowym, [W:] Pedagogika specjalna,

139. Dykcik (red), Wyd. Naukowe Uniwersytetu im Adama Mickiewicza, Poznań 2007, s. 139.

[6] I. Jundziłł, Trudności wychowawcze w rodzinie, Wyd. Nasza Księgarnia, Warszawa 1989, s. 68.

[7] P. Sobierajski, J. Szczepkowski, Dzieci o problemach w domu i szkole: na podstawie raportu z badań

    toruńskich szóstoklasistów, Terenowy Komitet Ochrony Praw Dziecka w Toruniu, Toruń 2006, s. 20.

[8] B. E. Robinson, M. Woodside, Pomoc psychologiczna dla dzieci alkoholików, Państwowa Agencja

Rozwiązywania Problemów Alkoholowych, Warszawa 1998, s. 82.

[9] Por. T. Bach-Olasik, Rozwój emocjonalny dzieci alkoholików, „Problemy Opiekuńczo-

Wychowawcze” 1996 nr 10, s. 20-24.

[10] T. Wolańczyk, Zespół nadpobudliwości psychoruchowej u dzieci, „Problemy Opiekuńczo-

Wychowawcze” 2003, nr 9, s. 3-9.

[11] T. Wolańczyk, Zespół nadpobudliwości psychoruchowej u dzieci, „Problemy opiekuńczo-

wychowawcze” 2003, nr 9, s. 3-9.

[12] I. Wielowiejska-Comi, Jak powiedzieć rodzicom o nadpobudliwości ich dziecka?, „Remedium” 2003,

nr 7-8, s. 24.

[13] Por. B. Patycka,  Zespół nadpobudliwości psychoruchowej z zaburzeniami koncentracji uwagi,

„Życie szkoły” 2002, nr 7, s. 414-415.

[14] G. Tkaczyk, Rola rodziców w rehabilitacji dzieci z porażeniem mózgowym, „Problemy Rodziny”

nr 6, 1995, s. 20.